10. ทุติยอคารวสุตฺตวณฺณนา

[10] ทสเม วุทฺธินฺติอาทีสุ สีเลน วุทฺธิํ, มคฺเคน วิรุฬฺหิํ, นิพฺพาเนน เวปุลฺลํฯ สีลสมาธีหิ วา วุทฺธิํ, วิปสฺสนามคฺเคหิ วิรุฬฺหิํ, ผลนิพฺพาเนหิ เวปุลฺลํฯ เอตฺถ จ ยสฺส จตุพฺพิธํ สีลํ อขณฺฑาทิภาวปฺปวตฺติยา สุปริสุทฺธํ วิเสสภาคิยตฺตา อปฺปกสิเรเนว มคฺคผลาวหํ สงฺฆรกฺขิตตฺเถรสฺส วิย, โส ตาทิเสน สีเลน อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย วุทฺธิํ อาปชฺชิสฺสติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สีเลน วุทฺธิ’’นฺติฯ ยสฺส ปน อริยมคฺโค อุปฺปนฺโน, โส วิรูฬฺหมูโล วิย ปาทโป สุปฺปติฏฺฐิตตฺตา สาสเน วิรูฬฺหิํ อาปนฺโน นาม โหติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘มคฺเคน วิรูฬฺหิ’’นฺติฯ โย สพฺพกิเลสนิพฺพานปฺปตฺโต, โส อรหา สีลาทิธมฺมกฺขนฺธปาริปูริยา สติ เวปุลฺลปฺปตฺโต โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นิพฺพาเนน เวปุลฺล’’นฺติฯ ทุติยวิกปฺเป อตฺโถ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ

ทุติยอคารวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เสขพลวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. พลวคฺโค

1. อนนุสฺสุตสุตฺตวณฺณนา

[11] ทุติยสฺส ปฐเม อภิชานิตฺวาติ อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน ชานิตฺวาฯ อฏฺฐหิ การเณหิ ตถาคตสฺสาติ ‘‘ตถา อาคโตติ ตถาคโตฯ ตถา คโตติ ตถาคโตฯ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโตฯ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโตฯ ตถทสฺสิตาย ตถาคโตฯ ตถาวาทิตาย ตถาคโตฯ ตถาการิตาย ตถาคโตฯ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต’’ติ เอวํ วุตฺเตหิ อฏฺฐหิ การเณหิฯ อุสภสฺส อิทนฺติ อาสภํ, เสฏฺฐฏฺฐานํฯ เตนาห ‘‘อาสภํ ฐานนฺติ เสฏฺฐฏฺฐาน’’นฺติฯ ปรโต ทสฺสิตพลโยเคน ‘‘ทสพโลห’’นฺติ อภีตนาทํ นทติฯ พฺรหฺมจกฺกนฺติ เอตฺถ เสฏฺฐปริยาโยฯ พฺรหฺมสทฺโทติ อาห ‘‘เสฏฺฐจกฺก’’นฺติฯ จกฺกญฺเจตํ ธมฺมจกฺกํ อธิปฺเปตํฯ

อนนุสฺสุตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[13] ตติเย กามํ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาโวปิ พลฏฺโฐ เอว, ปฏิปกฺเขหิ ปน อกมฺปนียตฺตํ สาติสยํ พลฏฺโฐติ วุตฺตํ ‘‘มุฏฺฐสฺสจฺเจ น กมฺปตี’’ติฯ

สํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. วิตฺถตสุตฺตวณฺณนา

[14] จตุตฺเถ สติเนปกฺเกนาติ สติยา เนปกฺเกน, ติกฺขวิสทสูรภาเวนาติ อตฺโถฯ อฏฺฐกถายํ ปน เนปกฺกํ นาม ปญฺญาติ อธิปฺปาเยน ‘‘เนปกฺกํ วุจฺจติ ปญฺญา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ สติ อญฺโญ นิทฺทิฏฺโฐ นาม โหติฯ สติมาติ จ อิมินา สวิเสสา สติ คหิตาติ ปรโตปิ ‘‘จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตา’’ติ สติกิจฺจเมว นิทฺทิฏฺฐํ, น ปญฺญากิจฺจํ, ตสฺมา สติเนปกฺเกนาติ สติยา เนปกฺกภาเวนาติ สกฺกา วิญฺญาตุํ ลพฺภเตวฯ ปจฺจยวิเสสวเสน อญฺญธมฺมนิรเปกฺโข สติยา พลวภาโวฯ ตถา หิ ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตนปิ สชฺฌายนสมฺมสนานิ สมฺภวนฺติฯ

จิรกตมฺปีติ อตฺตนา วา ปเรน วา กาเยน จิรกตํ เจติยงฺคณวตฺตาทิมหาวตฺตปฺปฏิปตฺติปูรณํฯ จิรภาสิตมฺปีติ อตฺตนา วา ปเรน วา วาจาย จิรภาสิตํ สกฺกจฺจํ อุทฺทิสนอุทฺทิสาปนธมฺมาสารณธมฺมเทสนาอุปนิสินฺนกปริกถาอนุโมทนียาทิวเสน ปวตฺติตํ วจีกมฺมํฯ สริตา อนุสฺสริตาติ ตสฺมิํ กาเยน จิรกเต กาโย นาม กายวิญฺญตฺติ, จิรภาสิเต วาจา นาม วจีวิญฺญตฺติ, ตทุภยมฺปิ รูปํ, ตํสมุฏฺฐาปกา จิตฺตเจตสิกา อรูปํฯ อิติ อิเม รูปารูปธมฺมา เอวํ อุปฺปชฺชิตฺวา เอวํ นิรุทฺธาติ สรติ เจว อนุสฺสรติ จ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺฐาเปตีติ อตฺโถฯ โพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปิกา หิ สติ อิธ อธิปฺเปตาฯ ตาย สติยา เอส สกิํ สรเณน สริตา, ปุนปฺปุนํ สรเณน อนุสฺสริตาติ เวทิตพฺพาฯ

วิตฺถตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-10. ทฏฺฐพฺพสุตฺตาทิวณฺณนา

[15-20] ปญฺจเม สวิสยสฺมิํเยวาติ อตฺตโน อตฺตโน วิสเย เอวฯ โลกิยโลกุตฺตรธมฺเม กเถตุนฺติ โลกิยธมฺเม โลกุตฺตรธมฺเม จ เตน เตน ปวตฺติวิเสเสน กเถตุํฯ จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสูติ สปฺปุริสสํเสโว สทฺธมฺมสฺสวนํ โยนิโสมนสิกาโร ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺตีติ อิเมสุ จตูสุ โสตาปตฺติมคฺคการเณสุฯ กามญฺจ เตสุ สติอาทโยปิ ธมฺมา อิจฺฉิตพฺพาว เตหิ วินา เตสํ อสมฺภวโต , ตถาปิ เจตฺถ สทฺธา วิเสสโต กิจฺจการีติ เวทิตพฺพาฯ สทฺโธ เอว หิ สปฺปุริเส ปยิรุปาสติ, สทฺธมฺมํ สุณาติ, โยนิโส จ อนิจฺจาทิโต มนสิ กโรติ, อริยมคฺคสฺส จ อนุธมฺมํ ปฏิปชฺชติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เอตฺถ สทฺธาพลํ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ อิมินา นเยน เสสพเลสุปิ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสูติ จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานภาวนายฯ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสูติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ โสตาปตฺติองฺเคสุ สทฺธา วิย, สมฺมปฺปธานภาวนาย วีริยํ วิย จ สติปฏฺฐานภาวนาย ยสฺมา ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ (ที. นิ. 2.373; ม. นิ. 1.106) วจนโต ปุพฺพภาเค กิจฺจโต สติ อธิกา อิจฺฉิตพฺพา, เอวํ สมาธิกมฺมิกสฺส สมาธิ, ‘‘อริยสจฺจภาวนา ปญฺญาภาวนา’’ติ กตฺวา ตตฺถ ปญฺญา ปุพฺพภาเค อธิกา อิจฺฉิตพฺพาติ ปากโฏยมตฺโถฯ อธิคมกฺขเณ ปน สมาธิปญฺญานํ วิย สพฺเพสมฺปิ พลานํ สทฺธาทีนํ สมตาว อิจฺฉิตพฺพาฯ ตถา หิ ‘‘เอตฺถ สทฺธาพล’’นฺติอาทินา ตตฺถ ตตฺถ เอตฺถคฺคหณํ กตํฯ

อิทานิ สทฺธาทีนํ ตตฺถ ตตฺถ อติเรกกิจฺจตํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺริทํ อุปมา สํสนฺทนํ – ราชปญฺจมสหายา วิย วิมุตฺติปริปาจกานิ ปญฺจ พลานิฯ เนสํ กีฬนตฺถํ เอกชฺฌํ วีถิโอตรณํ วิย พลานํ เอกชฺฌํ วิปสฺสนาวีถิโอตรณํ, สหาเยสุ ปฐมาทีนํ ยถาสกํ เคเหว วิจารณา วิย สทฺธาทีนํ โสตาปตฺติองฺคาทีนิ ปตฺวา ปุพฺพงฺคมตาฯ สหาเยสุ อิตเรสํ ตตฺถ ตตฺถ ตุณฺหีภาโว วิย เสสพลานํ ตตฺถ ตตฺถ ตทนฺวยตา, ตสฺส ปุพฺพงฺคมสฺส พลสฺส กิจฺจานุคตาฯ น หิ ตทา เตสํ สสมฺภารปถวีอาทีสุ อาปาทีนํ วิย กิจฺจํ ปากฏํ โหติ, สทฺธาทีนํเยว ปน กิจฺจํ วิภูตํ หุตฺวา ติฏฺฐติ ปุเรตรํ ตถาปจฺจเยหิ จิตฺตสนฺตานสฺส อภิสงฺขตตฺตาฯ เอตฺถ จ วิปสฺสนากมฺมิกสฺส ภาวนา วิเสสโต ปญฺญุตฺตราติ ทสฺสนตฺถํ ราชานํ นิทสฺสนํ กตฺวา ปญฺญินฺทฺริยํ วุตฺตํฯ ฉฏฺฐาทีนิ สุวิญฺเญยฺยานิฯ

ทฏฺฐพฺพสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

พลวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปญฺจงฺคิกวคฺโค

1-2. ปฐมอคารวสุตฺตาทิวณฺณนา

[21-22] ตติยสฺส ปฐเม อาภิสมาจาริกนฺติ อภิสมาจาเร อุตฺตมสมาจาเร ภวํฯ กิํ ปน ตนฺติ อาห ‘‘วตฺตวเสน ปญฺญตฺตสีล’’นฺติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ทุติเย นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

ปฐมอคารวสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3-4. อุปกฺกิเลสสุตฺตาทิวณฺณนา

[23-24] ตติเย น จ ปภาวนฺตนฺติ น จ ปภาสมฺปนฺนํฯ ปภิชฺชนสภาวนฺติ ตาเปตฺวา ตาฬกชฺชนปภงฺคุรํฯ อวเสสํ โลหนฺติ วุตฺตาวเสสํ สชาติโลหํ, วิชาติโลหํ, ปิสาจโลหํ, กิตฺติมโลหนฺติ เอวํปเภทํ สพฺพมฺปิ โลหํฯ อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทาเนนาติ เอตฺถ นนุ โลกิยกุสลจิตฺตสฺสปิ สุวิสุทฺธสฺสปิ อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทาเนเนว อุปกฺกิเลสตาติ? สจฺจเมตํ, ยสฺมิํ ปน สนฺตาเน นีวรณานิ ลทฺธปฺปติฏฺฐานิ, ตตฺถ มหคฺคตกุสลสฺสปิ อสมฺภโว, ปเคว โลกุตฺตรกุสลสฺสฯ ปริตฺตกุสลํ ปน ยถาปจฺจยํ อุปฺปชฺชมานํ นีวรเณหิ อุปหเต สนฺตาเน อุปฺปตฺติยา อปริสุทฺธํ โหนฺตํ อุปกฺกิลิฏฺฐํ นาม โหติ อปริสุทฺธทีปกปลฺลิกวฏฺฏิเตลาทิสนฺนิสฺสโย ปทีโป วิยฯ อปิจ นิปฺปริยายโต อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทาเนเนว เตสํ อุปกฺกิเลสตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทคฺเคน หี’’ติอาทิมาหฯ อารมฺมเณ วิกฺขิตฺตปฺปวตฺติวเสน จุณฺณวิจุณฺณตา เวทิตพฺพาฯ จตุตฺเถ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

อุปกฺกิเลสสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อนุคฺคหิตสุตฺตวณฺณนา

[25] ปญฺจเม สมฺมาทิฏฺฐีติ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐีติอาทินา องฺคุตฺตรภาณกานํ มเตน อยํ อตฺถวณฺณนา อารทฺธา, มชฺฌิมภาณกา ปเนตฺถ อญฺญถา อตฺถํ วทนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ มชฺฌิมฏฺฐกถายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.452) –